Vandaag herdenken we in Nederland de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog in Nederland, Europa en in Zuidoost-Azië. Ook herdenken we de slachtoffers van oorlogssituaties en vredesoperaties waarbij Nederland betrokken was na de Tweede Wereldoorlog. Dat doen we hier in Stompetoren en ook in de Rijp, in Oudorp/St. Pancras, in de Grote St Laurenskerk en bij het monument in de Alkmaarder Hout. Ook hier, bij ons in de omgeving, heeft oorlog families getroffen en sporen achtergelaten. Historicus Gerrit Valk vertelt later het verhaal van deze omgeving.
Voor velen van ons is oorlog ver weg in tijd en plaats. Er zijn nog maar weinig mensen die kunnen vertellen over de Tweede Wereldoorlog. Er is momenteel oorlog in Oekraine, in Soedan en op vele andere plekken in wereld. Mensen die vluchten voor oorlog en geweld komen ook naar onze gemeente. Onderhand gaat het dagelijkse leven hier met alle bijbehorende uitdagingen door. Maar toch bent u gekomen om de slachtoffers te herdenken. Dank voor uw komst. Herdenken is en blijft essentieel om onze vrijheid morgen te kunnen vieren.
Herdenken is essentieel omdat oorlog niet weggaat. Oorlog, historisch en actueel, heeft grote impact op ons allemaal. Met het jaarthema ‘Leven met oorlog’ vraagt het Nationaal Comité 4 en 5 mei dit jaar daarom aandacht voor de impact van oorlog op individuen, families en de samenleving. Het comité richt zich de komende tijd vooral op de vraag: hoe ontwikkelen herinneringen van oorlogsslachtoffers zich van de eerste naar volgende generaties? En wat heeft dit voor betekenis voor opvattingen over vrijheid en onvrijheid?
Ook nu zijn de effecten van oorlog nog steeds merkbaar in het leven van veel mensen om ons heen, zowel voor de direct betrokkenen als voor hun partners, kinderen, kleinkinderen en andere familieleden. Jongere generaties dragen ook de ervaring van recentere oorlogen met zich mee – dichtbij of ver weg. Sommige kinderen en kleinkinderen van getroffenen worstelen met vragen over hun eigen identiteit.
Het gebeurde journaliste, auteur en filmmaker Natascha van Weezel. In haar puberteit ontwikkelde ze een eetstoornis. Ze kreeg hulp en het inzicht dat haar familiegeschiedenis zwaar op haar drukte. Mocht zij als Joods meisje wel bestaan?
Haar Joodse opa en oma, Herman en Helen, vluchtten in de Tweede Wereldoorlog naar Vichy Frankrijk. Ze dachten daar veilig te zijn maar werden verraden en opgepakt. Op het nippertje wisten ze het doorgangskamp uit te komen, door te ontkennen dat ze Joods waren. Herman beweerde dat hij een bekende Zwitserse journalist was. Dit werd bevestigd door een Zwitserse consul. Iemand die ze niet kenden.
Door te bluffen en hun identiteit te ontkennen, overleefden ze de Tweede Wereldoorlog en keerden terug naar Den Haag. Daar hoorden ze dat hun ouders en zusjes waren vermoord in Auschwitz. Als overlevers moesten ze daarna leven met de oorlog. Natascha zegt daarover:
“Mijn grootouders waren dan wel ‘gewoon’ doorgegaan na de oorlog – mijn opa werd daadwerkelijk een beroemd journalist –, geestelijk bevrijd waren ze nooit. Ze dachten nog elke dag aan hun vermoorde familieleden en hadden (vermoed ik) last van schuldgevoel. De moeder van mijn vader zei soms letterlijk dat ze haar hadden moeten ‘pakken’ in plaats van haar zus. Ook merkte ik dat ze nachtmerries hadden als ik bij hen logeerde. De oorlog lag al decennia achter hen, maar de wereld zouden ze nooit meer vertrouwen. En ik, hun kleindochter, pikte dat op. Anorexia is een manier om te verdwijnen, om niet te bestaan. En dat was een gedachte die ik kende uit mijn vroege jeugd: het was eigenlijk toch helemaal niet de bedoeling dat ik er was, als Joods meisje?”
Oorlog werkt generaties lang door. Natascha is inmiddels in verwachting van een zoon. De vierde generatie is onderweg. Wat gaat ze haar zoon straks vertellen over de familiegeschiedenis? Natascha zegt daarover.
“Ik zal de familieverhalen met hem delen – als hij daar oud genoeg voor is. Vér daarvoor leer ik hem dat hij níemand gelukkig hoeft te maken, dat hij alle recht heeft om te bestaan en dat hij nóóit hoeft te zwijgen. Maar bovenal zal ik hem vertellen hoe belangrijk het is om nieuwgierig te zijn naar verhalen van ‘de ander’.”
Het verhaal van Natascha doet mij denken aan mijn eigen opa. Een veteraan van de koloniale oorlog in Indonesië. Hij is helaas overleden maar hoe meer verhalen ik hoor over de oorlog daar, hoe liever ik zijn verhaal van hem had gehoord. Dat is precies wat ik u vanavond wil meegeven. Luister naar verhalen over hoe oorlog mensenlevens verandert en zoek ze op zolang het kan. En blijf de slachtoffers herdenken.
Dank voor uw komst en ik wens u een mooie 5 mei viering.